معرفى یک مدل مداخله شناختى ـ رفتارى دینى

معرفى یک مدل مداخله شناختى ـ رفتارى دینى
در درمان اختلال وسواسى ـ جبرى
مقدمه
استفاده و به کارگیرى مقوله هاى دینى در جلسات روان درمانى با رویکردهاى شناختى ـ رفتارى1 و با توجه به زمینه هاى فرهنگى و باورهاى دینى مردم ما مى تواند تأثیر سریع تر, عمیق تر و پایدارترى را در بیماران مبتلا به اختلال وسواسى ـ جبرى به دنبال داشته باشد و از این طریق درمان مطلوب حاصل آید. در کشور ما برخى از پژوهش گران گزارش داده اند که افکار وسواسى یا مناسک اجبارى رنگ و بوى دینى دارند (فیضى, 1373; فتى و بوالهرى, 1378; دادفر, بوالهرى, ملکوتى و بیان زاده, 1380). نتایج پژوهش نظیرى, دادفر و کریمى کیسمى (1384) نشان داد که باورهاى ناکارآمد دینى در مورد مناسک شست وشو و طهارت, پیش بینى کننده بهترى براى شدّت علائم وسواسى ـ جبرى هستند تا باورهاى ناکارآمدشناختى. آنها نتیجه گرفتند که در این صورت, ایجاب مى کند که در کار روان درمانى با این بیماران تجدیدنظر شود.
در پژوهش هاى مختلف, اثربخشیِ استفاده از روش هاى دینى در درمان بیمارى هاى روانى از جمله اختلال وسواسى ـ جبرى گزارش شده است (پریستر(Priester), 2001; اسکندرى و کرمى, 1380; بیان زاده, 1376; دادفر, 1376, 1383; یعقوبى و اسداللهى, 1384; کجباف و سجادیان, 1384).
به کارگیرى مداخله (درمان) شناختى ـ رفتارى دینى در درمان بیماران مسلمان و ایرانى لازم است. ضرورى است این نظریه ها و مفروض ها طى انجام پژوهشى که روش شناسى تحقیق و فرآیند درمانى آن براساس روش ها و اصول مورد قبول علمى استوار است, در عمل آزمایش شود و چنان چه نتایج مثبت به دست آید, به عنوان روش هاى جاى گزین در روان درمانى هاى کلاسیک که براى بیماران مبتلا به اختلال وسواسى ـ جبرى مسلمان و ایرانى استفاده مى شود, معرفى و توصیه گردد.
تعریف واژه ها
اختلال وسواسى ـ جبرى
طبق DSM-IV فکر وسواسى, یک فکر, احساس, ایده یا حس مزاحم و تکرارشونده است. عمل وسواسى, رفتار یا عمل ذهنى تکرارى نظیر وارسى یا شمارش است. فکر وسواسى موجب افزایش اضطراب شخص مى شود, در حالى که انجام عمل وسواسى اضطراب شخص را کاهش مى دهد.با این همه, وقتى شخص در مقابل انجام عمل وسواسى مقاومت مى کند, اضطراب وى افزایش مى یابد.
شخص مبتلا به اختلال وسواسى ـ جبرى, معمولاً غیر منطقى بودنِ افکار و اعمال وسواسى خود را درک مى کند. علائم اختلال وسواسى ـ جبرى با ایجاد تغییر در خود بوده و براى خود بیمار ناهم خوان است; یعنى نسبت به تجربه شخص از خود, به عنوان یک موجود روانى, غریب و بیگانه مى نماید. اختلال وسواسى ـ جبرى مى تواند ناتوان کننده باشد, چون افکار و اعمال وسواسى وقت گیر بوده و به طور قابل ملاحظه اى در برنامه معمول شخص, عمل کرد حرفه اى, فعالیت هاى اجتماعى معمول یا روابط با دیگران تداخل مى کند. (کاپلان و سادوک, 1998; ترجمه پور افکارى, 1379).
تکنیک هاى شناختى ـ رفتارى
الگوى شناختى که در این اختلال مبناى درمان قرار مى گیرد, در امتداد مدل شناختى اختلالات افسردگى و اضطرابى بک(Beck,1976) و مدل شناختى اختلال وسواسى ـ جبرى سالکوسکیس (Salkovskis,1985) است که استراتژى هاى اصلى در آن عبارت اند از:
1.در نظر گرفتن افکار مداخله گر به عنوان محرک;
2. شناسایى افکار اتوماتیک منفى که منجر به ارزیابى منفى از افکار مداخله گر مى شود و اصلاح آنها و جاى گزین کردن افکار غیر آشفته ساز;
3. شناسایى طرح واره ها یا نگرش هاى ناکارآمد اساسى و اصلاح آنها با تأکید بر اصلاح مسئولیت بالا و ارزیابى بیشتر احتمال خطر;
4. جلوگیرى از خنثى سازى که در پى احساس مسئولیت و ادراک خطر ایجاد مى شود.
در ارائه این تکنیک از روش ارائه شده به دست سالکوسکیس و کریک(1989) براى اصلاح ارزیابى منفى افکار مداخله گر با تأکید بر تکنیک هاى ویژه اصلاح فرایند ارزیابى احساس مسئولیت و ادراک خطر, ارائه شده به دست ون اوپن(Van Oppen) و آرنتز(Arntz) (1993) استفاده مى شود. این تکنیک هفته اى دو جلسه و هر جلسه 45 دقیقه, و در کل, هر بیمار, شانزده جلسه درمان شناختى دریافت مى دارد.
تکنیک رفتارى شامل مواجهه تدریجى و پیش گیرى از پاسخ مى باشد که عبارت است از مواجهه سیستماتیک با محرک هاى ایجادکننده افکار و رفتار وسواسى و پیش گیرى از پاسخ به طور هم زمان. هدف از به کارگیرى این تکنیک, اصلاح نگرش هاى بیمار درباره مسئولیت و ادراک خطر و هم چنین ایجاد فرایند خوگیرى با محرک هاى اضطراب زاست. تکنیک مواجهه تدریجى و پیش گیرى از پاسخ, تکنیک مستقلى است که براى درمان به کار گرفته مى شود. این روش متأثّر از کار راکمن(Rachman) و همکاران (1976) به اضافه توصیه هاى استکتى(Stecketee,1993) در مورد روش مواجهه و پیش گیرى از پاسخ است. این تکنیک هفته اى دو جلسه و هر جلسه 45 دقیقه اجرا مى شود, و در کل, هر بیمار در پایان طرح, شانزده جلسه درمان مواجهه تدریجى و پیش گیرى از پاسخ دریافت مى دارد. مواجهه بر مبناى سلسله مراتب اضطراب زایى نشانه هاى درونى و بیرونى اضطراب زا, از کمترین عامل اضطراب زا شروع شده و بیمار آن را در تکلیف روزانه منزل نیز استفاده مى کند.
تکنیک درمان شناختى ـ رفتارى عبارت است از: ترکیب دو تکنیک فوق در یک جلسه و به موازات یک دیگر.
در مجموع, هر بیمار هفته اى دو جلسه, هر جلسه حدود 5/1ساعت تحت درمان با روش درمان شناختى همراه با مواجهه تدریجى و پیش گیرى از پاسخ (تکنیک هاى شناختى ـ رفتارى) و نهایتاً طى شانزده جلسه 5/1 ساعته تحت درمان قرار مى گیرد.
تکنیک هاى شناختى ـ رفتارى دینى
نوعى روان درمانى که عبارت است از یک اقدام منظم به منظور رفع بیمارى روانى در یک رویکرد شناختى ـ رفتارى دینى که در آن از روش تشریک مساعى تجربى2 استفاده مى شود. الگوى شناختى ـ رفتارى پیش از این شرح داده شد. تکنیک هاى دینى مورد استفاده در این مدل از مطالعه تحلیل محتوایى از آیات قرآن کریم استخراج شده است (رمضانى فرانى, عمادى و عاطف وحید, 1380) که در این مقاله, برخى از آنها به طور مفصل شرح داده خواهند شد.
روان درمانى به شیوه شناختى ـ رفتارى دینى طى 12ـ16 جلسه براى بیمارانى که به تشخیص روان پزشک واجد شرایط ملاک هاى تشخیصى براى وجود اختلال اضطرابى وسواسى ـ جبرى براساس DSN-IV هستند, انجام مى شود. طول و مدت جلسات درمان عیناً مشابه الگوى درمان شناختى ـ رفتارى است.
فرآیند درمان شناختى ـ رفتارى دینى
تکنیک هاى شناختى ـ رفتارى شامل تکنیک هایى هستند که پیش از این ذکر شد. قبل از شروع درمان در مصاحبه, ارزیابى شناختى ـ دینى صورت مى گیرد که براساس پنج سؤال اقتباس شده از درمان شناختى معنوى (SCT)3 استیونس(Stevens) و استیونس (1999) است و شامل پیوندها و تجارب دینى در دوران کودکى, اعتقاد به نقش باورها یا شیوه زندگى دینى در مشکلات فعلى, علایق و نیازهاى معنوى و دینى, اعتقاد به این که باورها, عبادات و اجتماعات دینى, منبعى از توانایى و کمک هستند و تمایل به مشارکت در مداخلات درمان دینى اند. بنابراین, فرآیند مداخلات درمان دینى به شرح زیر است:
جلسه اول درمان
هدف این جلسه آشنا کردن بیمار با درمان دینى یا مداخلات دینى در درمان اختلال وسواسى ـ جبرى است و دستور کار جلسه شامل: ارائه منطق مداخلات دینى و ارائه جزوه آموزشى در زمینه دعا است.
در این جلسه, ابتدا منطق مداخلات دینى به شرح زیر براى بیمار توضیح داده مى شود:
(از آن جا که شما اظهار تمایل نمودید از راهبردها و شیوه هاى دینى نیز در راستاى درمان بیماریتان استفاده کنید و از طرفى, به نظر مى رسد برخى اعتقادات و اعمال دینى, چنان چه با برنامه اى حساب شده, استفاده شود, مى توانند نقش مؤثرى در مقابله با افکار و اعمال وسواسى ایفا کنند, بنابراین, ما در طى جلسات درمانى که با هم خواهیم داشت سعى خواهیم کرد تا به همراه تکنیک ها و شیوه هاى رایج در درمان وسواس از برخى از این راهبردها و فنون استفاده کنیم. از جمله آنها مى توان به راهبردهاى ذکر, دعا, شکر و اسوه گزینى (الگویابى) اشاره کرد. در پژوهش هاى مختلف به کرات تأیید شده است که وقتى انسان به ذکر خدا و یادآورى قدرت بى نهایت او مى پردازد و از او طلب حاجت, کمک و یارى مى نماید, پله هاى رسیدن به هدفش را سریع تر طى خواهد کرد. براى آن که شما بتوانید از این باورها و راهبردها براى درمان مشکل خود بهتر استفاده کنید, ما در طى جلسات, طبق یک برنامه مشخص از این راهبردها استفاده خواهیم کرد.)
پس از توضیحات, درمان گر در مورد مفهوم دعا به توضیح مى پردازد و کیفیت و تأثیر آن را در درمان علائم وسواسى, با بیمار به بحث مى گذارد. هدف از این اقدام ابتدا ارزیابى برداشت بیمار از دعا و سپس کیفیت استفاده بیمار از دعا است.
الف) آیا دعا کلى گویى است یا اختصاصى و شخصى.
ب) آیا دعا کردن تشریفات صرف دینى است یا با زبان و نیاز بیمار هماهنگ است.
ج) آیا دعا با پاسخ هاى اختلال وسواسى ـ جبرى ارتباط دارد , یا خیر, براى مثال, صلوات فرستادن براى رفع اضطراب ناشى از یک فکر وسواسى است یا براى تقرّب به خداوند.
توضیح و ارائه تعریف از دعا داراى اوصاف زیر است:
الف) دعا گفت وگویى دوطرفه میان خداوند و بنده اوست.
ب) دعا اعلام یک نیاز به موجودى بى نیاز, قدرت مند و بخشنده است.
ج) دعا بیان خالص, روشن و واضح یک حاجت به اجابت کننده اى است که از وعده اش تخطى نمى کند.
د) در دعا ذکر ویژگى هاى خداوند, متناسب با موضوع مورد حاجت ضرورى است.
هـ) دعا ذکر و یادآورى است, از این رو, محتواى سازنده آن داراى اهمیت است. دعاى سازنده مانند دعاهایى است که جنبه هاى مثبت و کارآمدى را براى خود و دیگران دارد, در برابر, دعاهایى مانند (خدایا مرا از روى زمین بردار تا از شرّ وسواس خلاص شوم) جنبه غیر سازنده و منفى دارد.
در پایان جلسه, جزوه دعا به عنوان تکلیف خانگى به بیمار داده مى شود.
جلسه دوم درمان
هدف این جلسه اولاً, آموزش کاربردى دعا در راستاى جهت گیرى درمان و ثانیاً, استفاده از حدیث حضرت على(ع) در مورد مواجهه با ترس براى تسهیل در پذیرش شیوه درمان است, از این رو, دستور کار این جلسه عبارت است از:
1. بیمار از مطالعه جزوه دعا به چه نگرشى از دعا رسیده است.
2. بیمار با مثال, دعاهاى روشن و خالص را در راستاى نیازهاى درمانى اش ارائه و تمرین کند.
3. حدیث حضرت امام على(ع) در مورد مواجهه با موضوع ترس بیان مى شود.
در ابتدا از بیمار خواسته مى شود تا برداشت خود را از مطالعه جزوه آموزش (دعا) بیان کند. سپس به بیمار گفته مى شود که ما در این جلسه سعى خواهیم کرد با هم دیگر دعاهاى متناسب با کاهش علائم وسواسى ـ جبرى شما را پیدا کنیم.
پس از ارائه منطق درمان اختلال وسواسى ـ جبرى با شیوه مواجهه سازى و پیش گیرى از پاسخ, ابتدا کلام امام على(ع), در مورد مواجهه با ترس, براى بیمار خوانده مى شود: (چون از کارى ترسى بدان در شو, که خود را سخت پاییدن دشوارتر تا در نشدن در کار و ترسیدن) (حکمت175) و برداشت بیمار از آن ارزیابى مى شود. در پایان جلسه, براى آماده شدن بیمار در استفاده از تکنیک مواجهه و پیش گیرى از پاسخ, دعاى (امن یجیب) به بیمار توصیه شده و سپس درمان گر با کمک وى دعاى متناسب با مشکل را انتخاب کرده و در جلسه تمرین مى کند.
جلسه سوم درمان
هدف این جلسه بسط حوزه معنایى و کاربردى دعا و آشنا کردن بیمار با شیوه اسوه گزینى (الگویابى) است. دستور کار شامل ارزیابى تکالیف دعا; تمرین دعاهاى جلسه قبل; تعریف اسوه گزینى و به کار بردن آن در تمرین مواجهه; و تلاش براى بیان دعاهاى دیگر.
در این جلسه, پس از ارزیابى تکالیف خانگى مربوط به دعا, از بیمار خواسته مى شود تا دعاى جلسه قبل را براى شروع تمرین مواجهه سازى بیان کند. سپس شیوه اسوه گزینى تعریف شده و از بیمار خواسته مى شود به هنگام تمرین مواجه سازى خود را به جاى یکى از اسوه ها فرض کند و در نقش او تمرین نماید.
در پایان جلسه, بیمار با کمک درمان گر دعاهاى دیگر را تنظیم و در جلسه تمرین مى کند و به عنوان تکلیف خانگى آن را در خانه انجام مى دهد. ضمناً, در تکالیف خانه (نقش بازى) کردن در نقش اسوه انتخاب شده به هنگام تمرین مواجهه سازى توصیه مى شود.
جلسه چهارم درمان
هدف این جلسه آشنا کردن بیمار با مفهوم شکر و تمرین مرحله اول آن و هم چنین تسلط مفهومى استفاده از راهبردهاى دعا و اسوه گزینى است. دستور کار شامل ارزیابى تکالیف مربوط به دعا و اسوه گزینى; آموزش مفهوم شکر و مراحل آن; تمرین مرحله اول شکر است.
در جلسه چهارم, ابتدا تکالیف مربوط به دعا و اسوه گزینى ارزیابى و سپس بیمار با راهبرد شکر آشنا مى شود (علت آموزش راهبرد شکر در این جلسه این است که در تمرین هاى خانگى درمان شناختى ـ رفتارى اختلال وسواسى ـ جبرى موفقیت هاى درمانى هرچند ناچیز شروع شده است). براى آشنایى بیمار با این راهبرد توضیح زیر ارائه مى شود.
پس از دعا و اسوه گزینى که با هم آنها را مرور و در درمان به کار بردیم, در این جلسه مى خواهیم با کمک شما راهبرد دیگر دینى را مرور و در درمان از آن یارى جوییم. راهبردى که به شما کمک مى کند تا به داشته هاى مثبتتان بیشتر توجه کنید و نداشته ها را کمتر به نظر آورید, زیرا شکر, سپاس گزارى از خداوند به خاطر نعمت هایى است که به ما ارزانى داشته است. خداوند وعده داده است که در مقابل این شکرگزارى, هم به ما پاداش دهد و هم نعمت خود را بر ما فزونى بخشد. براى رسیدن به چنین پاداشى لازم است:
اولاً, ابتدا نعمت هاى خداوند را بشناسید. نعمت هاى الهى شامل هر ویژگى مثبت شخصى و یا موفقیتى مى شود که شما در زندگى دارید. اما در این درمان, فقط موفقیت هایى منظور است که شما در طول درمان بر اثر تلاش و کوشش آن را کسب مى کنید, مثل صرف وقت کمتر در افکار یا اعمال وسواسى, یا تداخل کمترى که افکار یا اعمال وسواسى در سایر فعالیت هاى شما طى درمان ایجاد مى شود که نشان دهنده بهبود در علائم وسواسى ـ جبرى است.
ثانیاً, پس از شناسایى موفقیت ها به عنوان یک عطیه الهى, بایستى یکایک آنها را به زبان بیاورید, زیرا شکر زبانى شما را براى دست یابى به هدف درمان آماده مى سازد.
ثالثاً, پس از شناسایى موفقیت ها با شکر زبانى در مورد به دست آوردن آنها از خداوند به دلیل این موفقیت ها سپاس گزارى کنید. با این امید که (لئن شکرتم لازیدنکم); کسى که شکرگزار باشد خداوند به آن خواهد افزود.
حال مرحله اول این راهبرد را که شناسایى موفقیت هاست با هم به انجام خواهیم رساند. اطلاعات ثبت شده در تکالیف خانگى شما مى تواند در این زمینه کمک کننده باشد.
در ادامه جلسه, به هنگام تمرین مواجهه سازى و پیش گیرى از پاسخ همانند جلسه پیش, از دعا و اسوه گزینى استفاده مى شود. در پایان, در خصوص مرحله اول شکر و نیز دعا و اسوه گزینى در زمان تمرین مواجهه, تکالیفى به بیمار ارائه مى شود.
جلسه پنجم تا هشتم درمان
هدف این جلسات تسلط مفهومى و مهارتى بر راهبردهاى دعا, اسوه گزینى و شکر است. دستور کار جلسه شامل تمرین مرحله دوم و سوم شکرگزارى, و تمرین دعا و اسوه گزینى به هنگام تمرین مواجهه سازى و پیش گیرى از پاسخ است.
موفقیت هاى شناسایى شده در تکالیف خانگى یک به یک شناسایى و به زبان آورده مى شوند, سپس از خداوند سپاس گزارى مى گردد. پس از آن به هنگام تمرین مواجهه سازى و پیش گیرى از پاسخ, مثل جلسات قبل از دعا و اسوه گزینى استفاده مى شود.
جلسه نهم تا شانزدهم درمان
هدف این جلسات تغییر فرض هاى ناکارآمد دینى بیمار است که با وسواس وى در ارتباط است. از این رو, آموزه هاى دینى زیر مدنظر قرار مى گیرند:
1. دین اسلام دین میانه است, از این رو, در تکالیف آن سهولت وجود دارد.
2. بین عمل, نیت و آن چه به زور به ذهن مى آید, تفاوت وجود دارد و (وسواس هاى فکرى), اعمال انسان ها به شمار نمى آیند تا مورد بازخواست خداوند باشند, زیرا تنها در حوزه اختیار از انسان ها بازخواست مى شود. هم چنین لازم است احساس گناه بیمار در خصوص افکار وسواسى دینى (کفر به خدا و ) به چالش گذاشته شوند.
3. تکالیف هرکسى براساس وسع و میزان و محدوده توانایى هاى اوست. در این جا بین سخت گیرى هاى اضطرابى (در اخلاق) و آموزه هاى دینى تمایز ایجاد مى شود.
4. توجه به خوبى ها و توان مندى هاى خود و تحسین آنها به عنوان آموزه اى از حضرت سبحان که پس از آفرینش انسان خود را تحسین کرده و فرموده است: (فتبارک الله احسن الخالقین), تأکید مى شود. ضمن تحسین از خود تفاوت آن با تکبر و غرور نیز مشخص مى شود.
در هر جلسه, در مورد یکى از موضوعات فوق از منظر دین بحث شده و افکار بیمار به چالش کشیده مى شود. این موضوعات تنها نمونه اى از فرض هاى دینى و اخلاقى افراد وسواسى هستند که از فردى به فرد دیگر فرق مى کند و مى تواند فرض هاى دیگرى را نیز که درمان گر در طى جلسات, بسته به مورد, به دست مى آورد, در بر گیرد.
کتاب نامه :
قرآن کریم, ترجمه محمدمهدى فولادوند, تهران, نشر دارالقرآن کریم, 1376.
اسکندرى, محمدرضا; کرمى, صغرى, (بررسى مقایسه اى تأثیر دارودرمانى همراه مشاوره مذهبى در بیماران داراى اختلال وسواسى ـ اجبار), چکیده مقالات اولین همایش بین المللى نقش دین در بهداشت روان, تهران, 27ـ30, فروردین ماه, دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى ـ درمانى ایران, 1380.
بیان زاده, اکبر, (ضرورت نگاه به ارزش هاى دینى در انتخاب رویکرد مشاوره اى و روان درمانى), چکیده مقالات اولین همایش بین المللى نقش دین در بهداشت روان, تهران, 24ـ27, آذر ماه, دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى ـ درمانى ایران, 1376.
دادفر, محبوبه; بوالهرى, جعفر; ملکوتى, کاظم; بیان زاده, سید اکبر, (بررسى شیوع نشانه هاى اختلال وسواسى ـ جبرى), فصلنامه اندیشه و رفتار, سال هفتم, شماره1و2, 1380.
ــــــــــــ, (روان درمانى مذهبى در درمان بیماران مضطرب و افسرده), مقاله منتشر نشده موجود در دفتر مطالعات اسلامى در بهداشت روان, انستیتو روان پزشکى و مرکز تحقیقات بهداشت روان, 1376.
ــــــــــــ, (بررسى نقش دین در بهداشت روانى و فرآیندهاى روان درمانى), نقدونظر, سال نهم, شماره سوم و چهارم, 121ـ84, 1383.
رمضانى فرانى, عباس; عمادى, سید کمال الدین; عاطف وحید, محمدکاظم, (راهبردهاى تأمین سلامت روانى در قرآن), چکیده مقالات اولین همایش بین المللى نقش دین در بهداشت روان, تهران, 27ـ30, فروردین ماه, دانشگاه علوم پزشکى و خدمات بهداشتى ـ درمانى ایران, 1380.
علامه طباطبائى, محمدحسین, تفسیر المیزان, تهران, مرکز نشر فرهنگى رجاء, 1367.
فتى, لادن; بوالهرى, جعفر, (بررسى مشخصات بالینى اختلال وسواسى فکرى ـ عملى در بیماران مراکز درمانى منتخب شهر تهران), مجله دانشگاه علوم پزشکى ایران, سال ششم, شماره2, 1383.
فیضى, اسماعیل, (بررسى رابطه اعتقادات مذهبى و برخى از رفتارهاى بیماران وسواسى), پایان نامه درجه دکتراى پزشکى, دانشکده پزشکى دانشگاه علوم پزشکى ایران, 1373.
کاپلان, هارولد و بنیامین, سادوک, خلاصه روان پزشکى, ترجمه نصرت الله پورافکارى, تبریز, انتشارات شهر آب, 1379.
نظیرى, قاسم; دادفر, محبوبه; کریمى کیسمى, عیسى, (بررسى نقش پایبندى هاى مذهبى, باورهاى ناکارآمد مذهبى, احساس گناه و باورهاى ناکارآمد شناختى در شدت علایم اختلال وسواسى ـ اجبارى), فصلنامه اندیشه و رفتار, سال یازدهم, شماره3, 1384.
نهج البلاغه, ترجمه محمد دشتى, قم, انتشارات محدث (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى), 1379.
کجباف, محمدباقر; سجادیان, ایلناز, (روان درمانى در قلمرو مذهب), چکیده مقالات نخستین همایش کشورى گفت وگوى علم و دین. مفهوم حیات, انسان و مباحث کاربردى, تهران, 12ـ 15 اردیبهشت ماه, مرکز ملى تحقیقات علوم پزشکى کشور, 1384.
ییعقوبى, محمد; اسداللهى, قربانعلى, (بررسى تأثیر مشاوره مذهبى در درمان بیماران مبتلا به اختلال وسواسى ـ جبرى (حساس نسبت به طهارت, غسل و )), چکیده مقالات نخستین همایش کشورى گفت وگوى علم و دین: مفهوم حیات, انسان و مباحث کاربردى, تهران, 12ـ 15, اردیبهشت ماه, مرکز ملى تحقیقات علوم پزشکى کشور, 1384.
Priester, P. E. (2001), Cognitive behavioral treatment of obsessive- compulsive disorder with religions features, 1st International Congress on Religion and Mental Health, Tehran, I. R. 16-19 April.
Salkovskis, P. (1991), Obsessions and compulsions, In J. Scott, G. Williams, & A. T. Beck (Eds.), Cognitive therapy in clinical practice (pp:50-78). London: Routledge.
Steketee, G. (1993), Treatment of obsessive compulsive disorder, New York: Guilford Press.
Stevens, T. G., & Stevens, SH. B. (1999), Spiritual Cognitive Therapy (SCT), American Counselling Association World Conference, 14 April.
Van Oppen, P., & Arntz, A. (1993), Cognitive therapy for obsessive-compulsive disorder, Behavior Research and Therapy, 32, 79-87.
________________________________________
* سرپرست دفتر مطالعات اسلامى در بهداشت روان, انستیتو روان پزشکى تهران و مرکز تحقیقات بهداشت روان .
** کارشناس ارشد روان شناسى بالینى, انستیتو روان پزشکى تهران و مرکز تحقیقات بهداشت روان .
1. cognitive-behavioral
2. collaborative-empiricism
تشریک مساعى تجربى, عبارت است از یک همکارى میان درمان گر و بیمار به منظور کشف سوءتعبیرهاى مختل و سعى در تعدیل کردن آنها; در واقع این تجربه مشترک باعث مى شود که بیمار مثل یک دانشمند, تجربى عمل کند .
3. Spiritual Conitive Therapy (SCT)

هنگامه‏های دعا و درمان

هنگامه‏های دعا و درمان
این گزارش می‏کوشد تا به سه پرسش زیر پاسخ مناسب دهد.
1. آیا مراسم دعا با مراحل روان‏درمانی مقایسه‏شدنی است؟ چگونه؟
2. آیا چگونگی و چندی سخن و واژه‏ها در قرآن کریم با آنچه در روان‏درمانی به کار می‏رود همسانی دارد؟
3. آیا شرایط پذیرش دعا در قرآن کریم، پیام‏هایی برای افزایش تأثیرپذیری روان‏درمانی دارد؟
چکیده
دعا در سراسر تمدن انسان و در تمام فرهنگ‏ها و ادیان وسیله‏ای برای رهایی از گرفتاری‏ها، درماندگی‏ها، تحقق آرزوها و درمان آسیب‏های بدنی و روانی بوده است. در قرآن کریم موارد فراوانی از توسل پیامبران و مردمان به دعا آمده است. در این گزارش با پژوهش در هنگامه‏های دعا در قرآن کریم و توجه به آنچه در هنگامه‏های روان‏درمانی می‏گذرد به پرسشهایی چند پاسخ می‏دهیم:
1. آیا مراسم دعا با مراحل روان‏درمانی مقایسه‏شدنی است؟ چگونه؟
2. آیا چگونگی و چندی سخن و واژه‏ها در قرآن کریم با آنچه در روان‏درمانی به کار می‏رود همسانی دارد؟
3. آیا شرایط پذیرش دعا در قرآن کریم، پیام‏هایی برای افزایش تأثیرپذیری روان‏درمانی دارد؟
برای پاسخ به این پرسشها، نخست باید دیدگاه خود را در روان‏درمانی روشن کنیم و سپس آن را با آنچه که در قرآن کریم درباره دعا آمده است مقایسه و آن گاه نتیجه‏گیری کنیم.
واژه‏های کلیدی: دعا، درمان، روان‏درمانی، دعادرمانی، روان‏درمانی دینی.
پرسش اوّل
ـ آیا مراسم دعا با مراحل روان‏درمانی مقایسه‏شدنی است؟ چگونه؟
برای ارائه پاسخ مناسب به این پرسش ابتدا از خود می‏پرسیم: آیا دعا کردن همان نشانه‏هایی را دارد که در روان‏درمانی شناسایی شده است؟
در پاسخ به این سؤال باید نخست روان‏درمانی و دعا کردن را نشانه‏یابی کنیم.
دانش روان‏درمانی: روان‏درمانی دانشی بالینی است. دانش‏های بالینی در فضاهای بالینی پیدا می‏شوند، سپس گستردگی و ژرفا می‏یابند.
فضای بالینی: هر فضای بالینی از رویارویی یک انسان با انسان دیگر و یا یک انسان با یک چیز پیدا می‏شود. بزرگترین واحد فضای بالینی را مجتمع بالینی و کوچکترین را هنگامه بالینی می‏نامیم.
برخی از ویژگی‏های فضاهای بالینی عبارت است از:
ـ هر هنگامه دربردارنده نشانه‏های تمام مجتمع است.
ـ در مجتمع‏ها و هنگامه‏ها، حالت‏ها، رفتارها و تلاشهای انسان در داد و ستدی پویاست.
این رفتارها و حالت‏ها دارای چهار وضعیت است:
1. حالت‏ها و رفتارهایی که به دیگران و چیزها نسبت می‏دهند (برون‏فکنی).
2. حالت‏ها و رفتارهایی که به دیگران و چیزها نشان می‏دهند (برون‏نمایی).
3. حالت‏ها و رفتارهایی که به خود نسبت می‏دهند (درون‏فکنی).
4. حالت‏ها و رفتارهایی که در خود نشان می‏دهند (درون‏نمایی).
تلاشها: واژه‏ها، سخن‏ها، حرکت‏ها، حرف‏ها، نگاه‏ها، سرودها، آواها، نشستن‏ها، برخاستن‏ها، سکوت‏ها، اشک‏ها، لبخندها، فریادها، زمزمه‏ها، آه‏ها، شتاب‏ها، کندی‏ها، تندی‏ها، نوشتن‏ها، خواندن‏ها، زانوزدن‏ها، خم‏وراست شدن‏ها، قربانی‏کردن‏ها،... هر یک تلاشی است و هر تلاش هنگامه‏ای و نمودی از پویایی روان است.
روان: پیدایی روان در حالت‏ها و رفتارهایی است که با آزادی، آگاهی و خواست باشد: در باهمی، یکسانی و همزمانی این سه است که روان، پویا و آفریننده می‏شود.
روان سالم: روان سالم در فردی است که آزادانه، آگاهانه و با خواست خود می‏تواند در موقعیت‏های مختلف ابتکار عمل نشان دهد، بن‏بست‏هایی را که دارد بگشاید و با فرانگری به تلاش‏های خود، گستردگی، ژرفا، معنی و جهت بخشد.
روان ناسالم: روان ناسالم نمی‏تواند با آزادی، آگاهی و خودخواست رفتار کند. در کاربرد هر یک از این توانایی‏ها در موقعیت‏های مختلف ضعف نشان می‏دهد و از خلاقیت باز می‏ماند.
درمان: توانمندسازی آزادی، آگاهی و خواست، در درمانجوست تا به یاری آنها بتواند، در بن‏بست‏ها، تعارض‏ها،... ابتکار عمل نشان دهد، آفریننده شود، راهنما، مشاور و مشکل‏گشای خود باشد.
درمانگاه: جایگاهی است که می‏توان آگاهانه، آزادانه، محرمانه و با خواست خود به آن مراجعه کرد: در آن پناهگاه امن، بدون دخالت و واسطه دیگری، با درمانگر رابطه برقرار کرد و درمان خواست.
فرانگری: ناب‏ترین نشانه روان سالم، توانایی او در فرانگری است. روان سالم، از درون و برون، به مشاهده تلاش‏های خود در جهان می‏پردازد: از یک سو خود را در آنچه کرده، می‏کند و خواهد کرد و از سویی خود را در جهان و در درگیری‏هایش به پرسش می‏گذارد و می‏کوشد تا برای تلاش‏های خود، گستردگی، ژرفا، معنی و جهتی جاویدان بیابد. روان در آگاهی به خود فرانگر است: کاهش توان فرانگری، کاهش آگاهی به خود و کاهش سلامت است. روان‏درمانی با افزایش آگاهی به خود، و توانمندسازی فرانگری در درمانجو سلامت او را باز می‏گرداند.
روان‏درمانی: دانشی بالینی و هر دانش بالینی مجتمع روان ـ فضای پویایی است از تلاش‏هایی که با پشتوانه‏های خاص بروز می‏کند، با نظریه‏های معین فرانگری می‏شود و با راهکارهای مشخص، گستردگی، ژرفا، جهت، معنی و حساسیت پیدا می‏کند؛ داده‏های آن در چند وضعیت بسته‏بندی و برداشت می‏شود.
ویژگی‏های روان‏درمانی و دعا
دیدگاه‏ها: درمان با دیدگاه خاص درمانگر مانند روانکاوی، انسان‏گرایی، رفتارگرایی، پدیده‏گرایی،...) ممکن است انجام گیرد و دعا نیز ممکن است با دیدگاه دینیِ اسلام، مسیحیت، یهود، زرتشتی،... برگزار شود.
خاستگاه‏ها: خاستگاه و پشتوانه تمام احکام دین از جمله، نماز و دعا در آن است که فرد، عاقل، بالغ و مختار باشد و خدا را محرم اسرار خود و حاضر بداند و این همان است که در درمان از درمانجو انتظار داریم که آزادانه، آگاهانه، خودخواست و محرمانه به درمانگر مراجعه کند.
گستردگی و ژرفا: درمان با فراوانی پرسشها گستردگی پیدا می‏کند و با ازدیاد پاسخها ژرفا می‏یابد. در دعا نیز هرچه خواست‏ها و امکان اجابت (پاسخها) بیشتر می‏شود، تأثیر آن گسترده‏تر و ژرفتر است.
فرانگری: دعاکننده، باور دارد که خداوند ناظر بر تمام اعمال و رفتار اوست. از آنچه بر او گذشته و می‏گذرد و خواهد گذشت، آگاه است. با این باور در موضعی فرانگرانه نسبت به ارتباط خود با خدا قرار می‏گیرد و قبولی دعای خویش را روشنتر می‏بیند. او آرامش بیشتری دارد، می‏داند که خداوند بر خاطرات گذشته او، بر خواسته‏های نگفته او، بر هنگامه‏های پرهیجان و برجسته زندگانی او و بر تغییر حالت‏ها و رفتار او آگاه است، در درمان نیز تلاش می‏شود تا توان درمانجو به فرانگری در خویشتن، در روابط خود با درمان و درمانگر، یا جهان و انسان‏های دیگر، افزایش یابد.
راهکاریابی: درمانگر برای پاسخ‏یابی به پرسش‏ها، راهکارها، روش‏ها، شیوه‏ها، ابزارها، مکان‏ها و زمان‏هایی را انتخاب یا ابداع می‏کند و آنها را انفرادی و یا گروهی به کار می‏گیرد، دعاکننده نیز برای استجابت دعا و گرفتن پاسخ، طریقه‏ای، زمانی و مکانی را انفرادی یا گروهی برمی‏گزیند.
معنادهی: درمانجو پاسخ‏هایی را که از درمانگر گرفته است و آگاهی‏هایی را که پیدا کرده است در رفتار و تلاشهای روزانه، هفتگی و ماهانه خود به کار می‏برد، گویی داروی سلامتْ بخشی را مصرف می‏کند و با کاربرد آنها به روابط، رفتارها و تلاش‏های خود معنا و جهت می‏بخشد. دعاکننده نیز روابط، رفتار و تلاش‏های خود را با خواست خداوند مطابق می‏سازد و معنا و جهت می‏دهد.
دسته‏بندی و برداشت: تلاش‏های روان‏درمانی بر حسب دیدگاه‏های روان‏شناختی، آسیب‏های روانی، روش‏ها و شیوه‏های درمانی دسته‏بندی و برداشت می‏شود. تلاش‏های دعا، نیز، بر حسب وضع و حال دعاکننده، دیدگاهی که از دین و زندگانی در جهان دارد، دسته‏بندی می‏گردد.
جهت‏دهی: در روان‏درمانی با دیدگاه‏های گوناگون به تعادل و کاهش هیجان‏ها، حل تعارض‏ها، هماهنگی خواست‏های آزادانه، آگاهانه، آرامش‏های تنی ـ روانی، تنظیم روابط اجتماعی، فعال ساختن تلاش‏های شغلی، علمی و هنری می‏پردازیم. یافته‏های خود را برای نظریه‏پردازی، آزمون سازی و پیدا کردن دیدگاههای تازه به کار می‏گیریم. در دعا نیز با دیدگاه و باورهایی که از دین و خداوند داریم، برای خود، نزدیکان، همسایگان، برادران، خواهران، ملت‏ها، جهانیان، گذشتگان، حاضران، آیندگان در روزها، ماه‏ها و سال‏ها، سعادت، سلامت و آرامش دو جهان را می‏خواهیم. در کمی یا زیادی تأثیر، شرایط، زمان، مکان، مراسم و شیوه‏های دعا نظریه‏پردازی می‏کنیم.
حساسیت بخشی: دعاکننده، در حالت خلوص نزد پروردگار آنچه را در زندگانی، گذشته و آینده می‏اندیشیده و تجربه کرده، آزادانه بیان می‏کند، خواست‏هایی را که نگفته در قالب پرهیجان‏ترین واژه‏ها به زبان می‏آورد و فرانگرانه به چگونگی بودن، تغییر حالت‏ها و رفتارهای خود در محضر پروردگار توجه می‏کند.
در روان‏درمانی برای بالابردن اثر درمان، روشن ساختن زمینه‏های حساس سالم یا بیمار فرد، و افزایش توان فرانگری، از درمانجو خواسته می‏شود تا خاطره‏ها و حوادث زندگی را، آزادانه تداعی کند، آنچه را که می‏خواسته و نگفته است بازگوید، پرهیجان‏ترین حوادث و خاطره‏هایی را که دارد روشن و متمایز سازد و به تغییراتی که در حالت‏ها و رفتارهایش در هر نشست درمانی پیدا شده است بیندیشد.
پرسش دوّم
آیا چگونگی و چندی سخن و واژه‏ها در قرآن کریم با آنچه در روان‏درمانی به کار می‏رود همسانی دارد؟
هر واژه یا سخن، هنگامه‏ای و تلاشی در مجتمع میان درمانجو و درمانگر است. به درمانگر امکان می‏دهد تا با طرح پرسش‏هایی مانند: (منظورت چیست؟ با چه احساس و حالتی همراه است؟ در چه وضعیتی است؟...) درمانجو را به برون‏فکنی، برون‏نمایی، درون‏فکنی، درون‏نماییِ حالت‏ها و رفتارهایش وا دارد. واژه‏ها و سخن‏ها، در قالب پرسش‏ها و پاسخ‏ها، وقتی درمان‏کننده است که ویژگی‏های زیر را داشته باشد:
1. واژه‏ها ساده، روشن و متمایز باشد.
2. معنای هر واژه با یک یا چند واژه شناسایی شود.
3. سخن کوتاه و با فعل گفته شود.
4. سخن با قید تأکید، اجبار و زور (مانند: باید، حتما، می‏بایست) همراه نباشد.
5 . سخن با خواست، آگاهی و آزادی مُراجع گفته شود.
6 . در پرسش‏ها و پاسخ‏ها از کلیت و ابهام سخن کاسته گردد و به جزئی و محسوس بودن نزدیک گردد.
7. واژه‏ها از میان گفته‏ها، افکار، ارزش‏ها و عادت‏های مُراجع انتخاب شود و پرداخته خود او باشد.
8 . سخن‏ها و واژه‏ها در یک یا چند نظرگاه معین معنادار شود و جهت پیدا کند.
9. سخن‏ها و واژه‏ها با حالتها و رفتارهای بدنی هیجانی همراه شود.
10. سخن‏ها احساس و بار هیجانی مناسب داشته باشد (آهنگ و طنین‏دار باشد).
11. سخن‏ها و واژه‏ها، سکوت و شروع، بلندی و کوتاهی دوری و نزدیکی مناسب داشته باشد.
12. نشانه‏های هر واژه در رفتارها و حالت‏های مُراجع مشاهده‏شدنی و به پرسش‏گذاشتنی باشد.
13. منظور از هر واژه را از مراجع بخواهیم تا از کلی و مبهم به جزئی و روشن برسد.
14. گزینه‏های پژوهشی، تشخیصی و درمانی را از میان سخن‏های درمانجو انتخاب و همان‏ها را در پرسش‏ها، پاسخ‏ها و گزارشنامه‏ها به کار ببریم.
آیات دعا
نخست آیاتی چند از قرآن کریم را می‏آوریم آن گاه برداشت‏های خود را روشن می‏سازیم.
1. وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِی إِذَا دَعَانِی فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ (بقره، آیه 183).
2. ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعا وَخُفْیَةً إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ (اعراف، آیه 54).
3. قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ وَأَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ کَمَا بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ (اعراف، آیه 28).
4. فَدَعَا رَبَّهُ أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ (القمر، آیه 11).
5 . رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَیْتِی مُؤْمِنا وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلاَ تَزِدْ الظَّالِمِینَ إِلاَّ تَبَارا (نوح، آیه 30).
6. قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَهَبْ لِی مُلْکا لاَ یَنْبَغِی لاَِحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ (ص،آیه35).
7. هُنَالِکَ دَعَا زَکَرِیَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً إِنَّکَ سَمِیعُ الدُّعَاءِ (سوره آل عمران، آیه 34).
8 . لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَالَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لاَ یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ‏ءٍ (الرعد، آیه 16).
برداشت از واژه‏ها و سخن‏های دعا در قرآن کریم
1. واژه‏ها و سخن در دعاهای مستجاب شده، ساده، محسوس، کوتاه، بدون ابهام است؛ اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ (سوره حمد، آیه 6).
دعای زکریا: رَبِّ هَبْ لِی مِنْ لَدُنْکَ ذُرِّیَّةً طَیِّبَةً (آل عمران، آیه 34).
دعای سلیمان: قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَهَبْ لِی مُلْکا لاَ یَنْبَغِی لاَِحَدٍ مِنْ بَعْدِی (ص، آیه 35).
2. واژه‏ها مبین خواست‏ها و نیازهای شخصی دعاگو و سخن، ساخته و پرداخته خود اوست، همچنان که زکریا در دعا فرزندی پاک نهاد و سلیمان، قلمرو سلطنتی بی‏مانند را خواسته است.
3. با تکرار واژه‏هایی، متناسب با واژه‏های درخواست، پروردگار را می‏ستایند و او را توانا برای برآوردن نیاز خود می‏دانند: زکریا می‏گوید اِنَّکَ سمیع الدعا و سلیمان تأکید می‏کند: (انک انتَ الوهاب).
4. سخن‏های دعا، درخواستی محرمانه است: (ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعا وَخُفْیَةً ...) (اعراف، آیه 54).
5 . واژه مستقیم با مخاطب حاضر، آماده، نزدیک و در حالت رویارویی گفته می‏شود: إِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِی... (بقره، آیه 183).
6. واژه‏های (انک، انت) ضمیر مخاطب مفرد که نشانه نزدیکی زیاد و بی‏پرده و راحت بودن ارتباط خداوند با دعاکننده است.
7. استجابت کننده دعا، خود را نزدیک و آماده برای پاسخ دادن بداند و دعاکننده را از خود بداند و اطمینان دهد که در خواست را برآورده می‏سازد:
وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِی إِذَا دَعَانِی فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ (بقره، آیه 183).
8 . واژه‏ها را با پاسخ به پرسش (منظورت چیست؟) هرچه بیشتر روشن و متمایز سازد (اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ، صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ ... سوره حمد، آیه 6 و7) جمله صراط‏الذین... پاسخ پرسش مقدر است؛ (منظور چیست؟).
پرسش سوّم
ـ آیا هنگامه‏های دعا و درمان پیام‏هایی برای یکدیگر دارند؟
با اشاره به آنچه درباره روان‏درمانی و دعا آوردیم پیام‏ها و پی‏آمدهای آن را بازگو می‏کنیم:
دیدگاه: هنگامه‏های دعا و درمان در دیدگاه توحیدی اسلام و دیدگاه روان‏درمانی که ما به آن تکیه می‏کنیم همخوانی و همسانی دارند.
خاستگاه: آگاهی، آزادی و خواست در درمان و دعا، خاستگاه پذیرش و تأثیرگذاری هستند. دعا و درمانی که ناآگاهانه، بدون آزادی و ناخواسته باشد، درمان‏کننده و سالم‏ساز نخواهد بود.
باور: هرچه ارزش‏ها و توانمندی‏های درمانگر و مرجع دعا بیشتر شناخته شوند و به باوری درمانجو و دعاکننده درآیند، اثر سلامت‏بخشی و برآورده شدن بیشتری دارد.
رویارویی: هنگامه‏های دعا و درمان در رویارویی مستقیم، بدون واسطه و محرمانه است.
پویایی: هنگامه‏های دعا و درمان در جایگاه‏ها، زمان‏ها، برنامه‏ها، واژه‏ها، سخن‏ها، فاصله‏ها، وضعیت‏ها و ... پویاست. برحسب آمادگی‏های درمانجو و درمانگر، دعاکننده و مرجع دعا، امکانات و شرایط تغییر می‏کند. درمان و دعا، در کوه، دشت، دریا، هوا و مسجد و در حالت‏های ایستاده، نشسته، خوابیده و اوقات صبح، ظهر و شب و در سرما و گرما و بیماری و سلامت، کم یا زیاد می‏گردد.
جایگاه: جایگاه دعا و نماز و درمان پاکیزه، عطرآگین، آرامش‏بخش، خوش‏نام، لباس‏ها خوشبو، آراسته، و دور از شبهه قانونی، اخلاقی و اجتماعی باشد. درمانجو و دعاکننده بتوانند محرمانه، آزادانه، آگاهانه و با خواست خود هر گاه بخواهند مراجعه کنند و در دسترس باشد.
واژه و سخن: واژه‏ها و سخن‏ها، کوتاه، ساده، محسوس، مثبت، آهنگ‏دار، روشن باشد و تکرار شود و در گفتن، شتاب و هیجان نداشته باشد و به زبانی که دعاکننده و درمانجو سخن می‏گوید و معنی آنها را درمی‏یابد باشد و خواست واقعی و روزانه او را نشان دهد.
فرانگری: توانایی فرانگری در هنگامه‏های دعا به شهودی عارفانه و در هنگامه‏های درمان به بینشی دانشمندانه منجر می‏شود در یک جا در خود و خدا و در جای دیگر خدا را در خود می‏یابیم.
چند پرسش برای اندیشیدن
با نشانه‏هایی که از هنگامه‏های دعا و درمان دادیم پرسش‏هایی چند برای اندیشیدن داریم:
ـ آیا می‏توان از دعادرمانی مانند روان‏درمانی سخن گفت: دعا کردن دانشی بالینی است، هر دانش بالینی دارای مجتمع بالینی و فضای پویایی است. از تلاش‏هایی که با پشتوانه‏های خاص بروز می‏کند، با نظریه‏های معین فرانگری می‏شود و با راه‏کارهای مشخص گستردگی، ژرفا، جهت، معنی و حساسیت پیدا می‏کند. داده‏های آن در چند وضعیت بسته‏بندی می‏گردد و برداشت می‏شود؟
ـ آیا دعاها آن طور که در رسانه‏ها، مساجد، منابر اجرا می‏شود، بهداشتی و درمان‏کننده است؟
ـ آیا می‏توان با توجه به آنچه در مراسم و برپایی نماز و دعا می‏گذرد از آسیب‏شناسیِ دعا سخن گفت؟ چگونه؟
ـ آیا می‏توان از دعا برای بهداشت روانی فردی و اجتماعی سود جست؟ چگونه؟
________________________________________
ــ قرآن مجید.