عواملی که در شکل گرفتن «من» تأثیر گذارند

عواملی که در شکل گرفتن «من» تأثیر گذارند
درآمد

اگر از مشکلات و انواع بحران هویت، به ویژه در نسل جوان سخنی به میان آید، بی شک باید از چگونگی شکل گیری هویت و عوامل مؤثر بر آن یاد کرد. خواه ناخواه هویت فرد، هم زمان با رشد جسمی و روحی او و در تعامل با خود، خانواده، مدرسه و جامعه شکل می گیرد، اما باید دید، تأثیر این عوامل چگونه است؟ در این نوشته سعی می شود، ضمن پرداختن به عوامل مؤثر بر شکل گیری هویت، توجه خواننده به دشواری هایی جلب شود که در این راه وجود دارند.

رشد شناختی و تصور هویت آینده

«رشد شناختی» تأثیر تعیین کننده ای بر شکل گیری هویت دارد. وقتی که نوجوان به مرحله ی تفکر عملیات صوری می رسد، امکان بسیار بهتری به دست می آورد که هویت آتی خود را ترسیم کند و به مسائل آن بیندیشد. تحقیقات گوناگون در زمینه (مثلا تحقیقات: بویز و کاندلر، 1991؛ واترمن (1) ، 1992، و برزونسکی، 1992) نشان می دهند، نوجوانانی که به رشد شناختی متناسب با این دوره از رشد رسیده اند، از کسانی که به این سطح از تفکر نرسیده اند، از موفقیت بیش تری در حل مسائل مربوط به هویت خود برخوردارند. آنان اطلاعاتی را که برای این منظور لازم دارند، بهتر اختیار می کنند و بهتر به کار می گیرند. هم چنین، نیاز آنان به کمک گرفتن از دیگران کمتر است و به جای آن که تصمیم گیری های خود را مرتب به تأخیر بیندازند، قادرند راه خود را به موقع انتخاب کنند و خلاقیت بیش تری در تجربه هایشان نشان می دهند [لطف آبادی، 1380] .
بنابراین پیشرفت های شناختی، نوجوانان را قادر می سازد، هویت هایی را که در آینده به دست می آورند، تصور کنند. نوجوانانی که تجربه ی بیش تری در تفکر عملیات صوری به دست آورده اند، بیش تر از نوجوانانی که هنوز به بلوغ فکری نرسیده اند، قادر به تفکر در ابعاد پیچیده هستند و می توانند، مسائل هویتی خود را حل کنند. به همین دلیل، یکی از عوامل موفقیت در کسب هویت پایدار، شایستگی در تفکر انتزاعی است.

فراموش کردن فرزندان و پراکندگی هویت

نوع ارتباط نوجوان با والدین در چگونگی شکل گیری هویت آنان مؤثر است. پژوهش های مارکستروم (2) - آدامز (1992) ، واترمن (1992) ، و گراته وانت و کوپر (1986) مؤید همین مطلب است. نوجوانانی که در حالت پراکندگی هویت هستند، غالبا از جانب والدین خود به فراموشی سپرده شده و یا طرد شده اند. شاید علت این امر آن است که شکل گیری هویت در آغاز مستلزم همانندسازی با پدر و مادر است و همانندسازی با ویژگی های آنان وقتی انجام می شود که نوجوان به آنان دل بستگی داشته باشد.
هم چنین، وقتی نوجوان وابستگی شدیدی به والدین داشته باشد و مدام از آنان فرمان ببرد، هویت او حاکی از تسلیم طلبی (هویت زودرس) در مقابل والدین خواهد بود؛ زیرا ممکن است هیچ وقت به خود اجازه ندهد که اقتدار آنان را زیر سؤال ببرد. برعکس، نوجوانانی که هویت محکمی به دست می آورند، غالبا کسانی هستند که از عواطف محکم و آزادی کافی در محیط خانواده برخوردارند و اجازه پیدا می کنند که فردیت خود را داشته باشند. وقتی کودکی اجازه پیدا می کند که فردیت خود را داشته باشند. وقتی کودکی اجازه پیدا کند نظر خود را، حتی اگر مخالف نظر والدین باشد، به راحتی ابراز کند و والدین نیز عقاید فرزندان خود را به دیده ی احترام بنگرند و در عین حال، نظم و کنترل متعادلی در خانواده وجود داشته باشد و موفقیت های تحصیلی بچه ها نیز مورد تأکید و تشویق قرار گیرد، طبعا رشد هویت نوجوانان چنین خانواده هایی نیز با موفقیت (هویت موفق) همراه خواهد بود [لطف آبادی، 1380] .

موفقیت تحصیلی و هویت حرفه ای

موفقیت های تحصیلی در طول سال های مدرسه و قبول شدن بعدی نوجوان در دانشگاه، معمولا عامل مؤثری در شکل گیری هویت است؛ زیرا راه های زندگی آینده ی او را هموارتر می سازد و از نظر هویت حرفه ای نیز اطمینان بیش تری برای او ایجاد می کند. هم چنین، تحصیلات مدرسه ای و دانشگاهی معمولا اطلاعاتی را در اختیار نوجوانان قرار می دهد که برای شکل گیری هویت آنان مفید است. الگوبرداری از سایر دانش آموزان و دانشجویان نیز تا اندازه ای در رشد هویت نوجوان مؤثر است [پیشین] .

تقلید یا جست و جوگری

شاید بتوان گفت که تأثیر زمینه های اجتماعی - فرهنگی بر چگونگی شکل گیری هویت نوجوانان از سایر عوامل بیش تر است. در فرهنگ های قدیمی تر، نوجوانان از نظر هویت از بزرگ سالان خود تقلید می کردند. در فرهنگ های سنتی کنونی نیز چنین است، اما در فرهنگ های جدید و جوامع باز این طور نیست. یعنی معمولا فرزند کشاورز، کشاورز نمی شود، فرزند ماهی گیر، ماهی گیر نمی شود، دختر ماهی گیر با ماهی گیر ازدواج نمی کند و ...
تسلیم طلبی در شکل گیری هویت (هویت زودرس) ، جای خود را به درگیری و جست و جوگری داده است [پیشین] .

ترتیب تولد و رشد هویت

تومان (3) (1993 به نقل از: لطف آبادی، 1380) معتقد است که ترتیب تولد بر رشد هویت مؤثر است. فاصله ی سنی بچه ها نیز باعث می شود که نه تنها برخورد والدین با آنان متفاوت باشد، بلکه این امر رابطه ی فرزندان با یکدیگر را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. برای مثال، فرزند کوچک خانواده، به خصوص وقتی که فاصله ی سنی زیادی با بقیه ی فرزندان خانواده دارد، برای آن که به استقلال برسد، نقش هایی را ایفا می کند که با نقش های برادر و خواهر بزرگ تر از او متفاوت هستند.
فرزند اول نیز موضوع آزمایش تربیتی والدین جوان و بی تجربه است که به شدت به وی توجه می کنند. این امر ممکن است باعث پیدایش خلقیات رهبری و احساس مسئولیت در وی بشود. هم چنین معمولا گفته می شود، نقش فرزند وسط خیلی برایش روشن نیست. فرزندان کوچک تر نیز معمولا آزادی بیش تری را تجربه می کنند و والدین هم تجربه ی بهتری برای پرورش آنان دارند. در عین حال نباید فراموش کرد که ترتیب تولد و فاصله ی سنی بچه ها بر حسب این که در چه خانواده و فرهنگی تربیت شوند، با تفاوت های زیادی در تأثیر گذاری بر هویت آنان همراه خواهد بود.

بازخوردی که نوجوان می گیرد

رفتار نوجوان تأثیر زیادی بر چگونگی واکنش والدین و سایر اعضای خانواده نسبت به او بر جا می گذارد. برای مثال، اگر نوجوانی در ایفای نقش خود در خانواده رفتارهای مثبت و مورد پذیرش دیگران داشته باشد، بازخوردی که به او داده می شود، به تکرار و درونی شدن آن رفتارها منجر می شود و شکل گیری مثبت هویت او را تسریع خواهد کرد. هنگامی که این رفتارها درونی شدند و به صورت خصوصیات عادی فرد درآمدند، بخشی از خودانگاره ی او به حساب می آیند.

گفت و گو، راهی برای کسب اطلاعات و تجربه

گفت و گو در جریان تعارضات، باعث کسب اطلاعات بیش تر نوجوان، رشد تفکر انتزاعی او می شود و از این طریق او خود را به عنوان فردی متفاوت، به بزرگ سالان معرفی می شود. این تعارضات معمولا انرژی زیادی از بزرگ سالان خانواده یا اولیای مدرسه می گیرد و غالبا با احساس ناراحتی آنان همراه است. اما در عین حال، از یک سو به تجربه اندوزی و پختگی والدین می انجامد و از سوی دیگری در شکل گیری هویت متفاوت و مستقل نوجوان نقش مهمی دارد.

خیال پردازی نوجوانان

خیال پردازی نوجوانان منبع دیگری برای ایفای نقش ها و رفتارهای آنان است. دامنه ی خیال پردازی با رشد تفکر عملیات صوری افزایش می یابد و با بروز احساسات و نیازهای جدید نوجوانی گسترش پیدا می کند.
برخی از نوجوانان نیز با مطالعه به کشف هویت فکری خویش می پردازند. بسیاری از کتاب های تاریخی و ادبی، داستان ها و شرح حال ها و مجلات، الگوهای تجربی ایفای نقش را در اختیار نوجوانان قرار می دهند. البته در عصر حاضر که فیلم های سینمایی و تلویزیون دائما مشغول بمباران مغزهای نوجوانان و جوانان و منبع مهم تغذیه ی خیال پرداز های آنان هستند، آنان برای کشف الگوهای هویت خویش کمتر به کتاب و مطالعه روی می آورند.

تفاوت های جنسیتی و شکل گیری هویت

به نظر می رسد، شکل گیری هویت در پایگاه های فرهنگی - اجتماعی گوناگون و بین دختران و پسران، متفاوت از یکدیگر است. برای مثال ، در حالی که در جوامع بسته و فرهنگ های سنتی، شکل گیری هویت به خصوص در دختران خیلی زود حاصل می شود، اما در جوامع باز، صنعتی و پیچیده، هویت نوجوانان پسر و دختر خیلی دیرتر شکل می گیرد. آن چه مسلم است این که شکل گیری هویت به ویژه در جوامع باز، زمان نسبتا زیادی طول می کشد و در مواردی ممکن است تا سال های جوانی ادامه یابد. در حالت های دشوارتر، ممکن است حتی در سنین بزرگ سالی نیز، در فرد رشد نیافتگی دیده شود. هم چنین، در حالی که جنبه هایی از هویت (برای مثال هویت جنسی) خیلی زود حاصل می شوند، جنبه های دیگری از هویت (برای مثال هویت بینشی یا عقیدتی ) ممکن است تا سال های جوانی استحکام پیدا نکنند.

شکل گیری هویت

در نوجوانان گروه های اقلیت
شکل گیری هویت در نوجوانان گروه های اقلیت، پیچیدگی ها و دشواری های بیش تری دارد. مشکل این گروه از نوجوانان عبارت است از: کسب هویت متناسب با الزامات کل جامعه و دست یابی به هویتی (درون هویت قبلی) برای حفظ هویت قومی یا گروهی خاص خودشان. در یک جامعه ی واقعا «پلورالیستی» (4) (کثرت گرا) ، این دشواری ها قابل حل هستند.
اما در جامعه هایی که اکثریت یا گروه مقتدر جامعه، فرهنگ مسلط خود را به شدت اعمال می کند و می کوشد تا همگان را همانند سازد و هویت فرهنگی - اجتماعی خود را تحمیل کند، دشواری کار بیش تر است و نوجوانان ناگزیرند، یا تسلیم طلبی پیشه کنند و یا درگیری به وجود آورند. در چنین شرایطی، تنها معدودی از نوجوانان با تربیت و مراقبت حساب شده ی بزرگ سالان خویش، شایستگی های فکری و انگیزشی، واکنش پیشرفت و برخورد فعال برای کسب هویت خاص خویش را بروز خواهند داد. هر چه میزان فشار فرهنگ مسلط بر گروه های اقلیت بیش تر باشد، نوجوانان گروه اخیر، برای حفظ هویت فرهنگی - اجتماعی خاص خود، درگیری و معارضه را کمتر ثمربخش می بینند و چهره ی دوگانه تری (که ظاهر آن فرهنگ اکثریت و باطن آن فرهنگ خاص خودشان است) خواهند یافت [فینی و روزنتال، 1992؛ اسپنسر و مارکستروم - آدامز، 1990؛ فینی، 1989؛ اوگیو (5) ، 1980؛ کروین (6) و همکاران، 1993؛ نایت (7) و همکاران، 1993؛ و روزنتال و فلدمن (8) ، 1992؛ به نقل از: لطف آبادی، 1380] .
آیا شکل گیری هویت رنج آور است؟
متأسفانه غالبا چنین تصور شده است که شکل گیری هویت با بحران و رنج همراه است. گاهی از بحران هویت و جوانی پررنج نام برده اند. البته می توان پذیرفت که رشد هویت برای اقلیتی از نوجوانان، همراه با رنج و بحران است، اما مبالغه در این موضوع و تعمیم آن به تمام نوجوانان در این جا و آن جای دنیا، واقع بینانه نیست. برای اکثریتی از نوجوانان، بلوغ و نوجوانی و دست یابی به هویت مستقل و خاص خود، جست و جویی فعالانه و تلاشی جدی برای هموار کردن راه های زندگی بزرگ سالی است.
به این ترتیب، مسئله ی اصلی این نیست که نوجوانی یک بحران و رنج هست یا نیست. مسئله ی اصلی این است که شکل گیری هویت کدام گروه از نوجوانان و تحت کدام شرایط خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی، همراه با بحران است، چه عواملی موجب آن می شود و چگونه می توان این پایگاه بحرانی را به پایگاه جست و جوگری و استقلال جویی تبدیل کرد. مسئله این است که به عنوان پدر و مادر و اولیای مدرسه و نهادهای اجتماعی و فرهنگی دیگر، چگونه می توان به نوجوانان کمک کرد و چگونه باید آزادی و فرصت به آن داد تا رشد سالم و سازگارانه ی خود را در مبارزه برای استقلال به دست آورند، از تلاش های خود لذت ببرند و به احساس عزت نفس و خودآگاهی و مسئولیت برسند. آنان هدف های متناسب با طبیعت و الزامات زندگی خود را می جویند و برای وصول به آن هدف ها، در مسیرهای دیگری که الزاما همان مسیر والدین نیست، حرکت خواهند کرد. معیار قضاوت درباره ی روش زندگی آنان، داشتن سلامت روانی، شادمانی، جست و جوگری، امیدواری و ایمان است. مسائل دیگر، آن همه اهمیت ندارند که غالبا تصور یا ترویج می شود.
آن چه در شکل گیری هویت موجب دشواری می شود، زمان نسبتا طولانی آن است که امکان دارد، نوجوان را برای مدتی با سردرگمی و تزلزل در تصمیم گیری و انتخاب راه زندگی بزرگ سالی مواجه سازد. همه ی نوجوانان به این یا آن شکل، نوعی سردرگمی و بی ثباتی موقتی را تجربه می کنند، اما اقلیتی از آنان، به ویژه کسانی که با مشکلات و درگیری های خانوادگی دست به گریبان اند، یا در محیط های نامساعد اجتماعی - فرهنگی زندگی می کنند، دچار بحران و تعارض های شدید خواهند شد. این بحران نه تنها در نوجوانی، بلکه معمولا در دوره ی جوانی هم ادامه می یابد. به بیان دیگر، اگر چه گروه بزرگی از نوجوانان با تعارض های نسبتا کمی به رشد خود ادامه می دهند و به سلامت از این دوره می گذرند، اما گروه کوچکی از آنان در جریان رشد هویت خود با دشواری های جدی و گاه بیمارگونه درگیر هستند.
برخی از نوجوانان متعلق به خانواده های سخت گیر و متحجر، امکان آن را پیدا نمی کنند که از خود عمومی خانواده فاصله بگیرند. به همین دلیل، به قول مارسیا [1980 : 159] ، به یک خود کاذب که در واقع از آن خود آنان نیست و شخصا آن را به دست نیاورده اند، مبتلا می شوند. این افراد در بزرگ سالی هم به همین «خود ظاهری» عادت می کنند و ممکن است هرگز به رشد طبیعی انسانی و مستقل خود نرسند [لطف آبادی، 1380] . این نداشتن فرصت انتخاب می تواند در برخورد با واقعیت های دیگر زندگی، مشکلات جدی را برای فرد یا در ارتباط او با افراد دارای فردیت متفاوت، به بار آورد. گروهی از نوجوانان نیز ممکن است، بی آن که شخصا هویت خویش را کشف کنند، به یک خود دستوری ساخته و پرداخته ی دیگران بسنده کنند. در چنین صورتی نیز، بروز مشکلات آتی در برخورد با واقعیت های زندگی و مناسبات اجتماعی با افراد دارای هویت متفاوت، امری اجتناب ناپذیر است.
ناتوانی جوانان یا بزرگ سالانی را که قادر به ایجاد مناسبات مسالمت آمیز و مبتنی بر احترام متقابل با سایر افراد نیستند و جز با تحمیل خواسته های خود به دیگران نمی تواند آنان را بپذیرند، می توان از این دیدگاه بررسی کرد. معلوم است که ایفای نقش های بزرگ سالی توسط این افراد به عنوان پدر و مادر، چیزی نخواهد بود جز تکرار آن چه بر سر آنان آمده است. این دور باطل امکان دارد، طی چند نسل تکرار شود و رشد طبیعی زندگی انسانی را به مخاطره اندازد.

پی نوشتها:

1. Waterman
2. Markstrom
3. Toman
4. Pluralist
5. Ogbu
6. Kerwin
7. Knight
8.Feldman

منبع: مجله مشاور مدرسه، شماره ی 12